Twee dagen na het overlijden van mijn moeder overleed de vader van een vriendin van me. Hij leed niet aan Alzheimer, maar verder was de situatie vergelijkbaar met mijn moeder. Ook hij verbleef in een verzorgingshuis, ook hij heeft de isolatie van corona meegemaakt en ook hij heeft een heel moeilijke tijd gehad voorafgaand aan zijn overlijden. Mijn vriendin en ik zaten en zitten dus wat betreft de verwerking in dezelfde fase en het is fijn om dat met elkaar te delen. Via app hebben we regelmatig contact en we constateren dat we met vergelijkbare emoties kampen. Ik citeer uit onze appgesprekken:
‘Ik zit in een soort tussenfase. Ik heb zo lang voor mijn moeder gezorgd en me zorgen gemaakt. Dit zit nog in mijn systeem.’
‘Ik voel me vooral opgelucht, niet verdrietig. Ik heb de afgelopen maanden al zo vaak voorverdriet gehad.’
‘Natuurlijk ben ik ook opgelucht, maar ik ben ook verdrietig. Misschien wel het meeste over wat ze de laatste jaren te stellen heeft gehad.’
‘Vanmorgen voelde ik een grijze wolk om me heen. Na de enorme opluchting en ook alle aandacht in de vorm van kaartjes, is er blijkbaar nu een andere fase van rouw.’
‘Rouw gaat in vlagen, weet ik inmiddels. Soms is het ineens. Maar dan vervaagt het weer.’
‘Ik heb iedere dag wel even een momentje, een scheutje van verdriet. Duurt niet lang, maar vlam even op.’
Het is een vreemde mix van opluchting, gemis en verdriet, waarbij het verdriet hem vooral zit in die laatste periode voor het overlijden die voor ons beiden bijna traumatiserend was (voor mijn vriendin nog meer dan voor mij, omdat haar vader echt een ‘gevecht’ heeft moeten leveren terwijl mijn moeder steeds verder afgleed, steeds verder weg raakte, maar uiteindelijk rustig is ingeslapen). Het traumatiserende voor mij zat hem vooral in de ontluisterende aftakeling van mijn moeder die zich opeens zo snel voltrok (mede ook door de Haldol). En in de kille en afstandelijke wijze waarop het management van Meidoorn volhield dat mijn moeder het huis moet verlaten, zelfs in de deplorabele situatie waarin ze zich bevond. Het heeft mij eens te meer doen beseffen dat het niet zo zeer de dood zelf is die de mens angst inboezemt, maar veeleer het dood gaan, het stervensproces. Mijn moeder was nog maar een schim van wie ze was de laatste weken voor haar overlijden. Op het laatst was ze nauwelijks nog in staat om te communiceren. In elkaar gedoken en krom schuifelde ze achter de rollator, en toen ze dat niet meer kon zat ze onderuit gezakt in de rolstoel. Zo’n sterke en zelfstandige vrouw zo te zien! Tegelijk was het ook zo aandoenlijk. Ze was zo kwetsbaar en breekbaar!
Ik heb haar twee dagen voor haar overlijden nog geholpen met eten. Ze kreeg een broodmaaltijd op haar kamer opgediend. Ik heb een boterham met kaas in stukjes gesneden. Heel zorgvuldig, stukje bij stukje, at ze haar boterham op. Als er een stukje kaas van het brood viel, deed ze herhaalde pogingen om het plakje kaas weer op het stukje brood te leggen met haar stramme vingers, net zo lang tot het gelukt was. Zo heeft ze toch nog 1,5 boterham opgegeten. Vervolgens wees ze naar het glas thee en probeerde te praten. ‘Verf’, zei ze uiteindelijk, en ik begreep uiteraard wat ze bedoelde. De thee heeft ze helemaal opgedronken en ik was zo trots als een ouder die blij constateert dat het ‘kind’ haar bordje leeg heeft gegeten. Mijn moeder at namelijk al dagen heel slecht. Ik las in de rapportages dat ze eigenlijk steeds haar eten aan het opstapelen was en er een rommeltje van maakte. Na de lunch was ze moe. We zaten samen op de bank en op gegeven moment legde ze haar hoofd op mijn schouder en viel ze in slaap. Een moment dat mij nu nog ontroert. Ik heb er een foto van gemaakt. Ik zie mezelf zitten op de bank met een mondkapje op, een diepe rimpel in mijn voorhoofd, en ik zie mijn moeder met haar hoofd tegen mijn schouder, haar ogen dicht. Ze ziet er uitgeput uit. Dat beeld zal me altijd bijblijven. Mater dolorosa, waarbij de rollen zijn omgekeerd.
Wanneer ik mijn vriendin app dat er af en toe een scheutje van verdriet door me heen gaat, dan heeft dat vaak hiermee te maken. Niet eens zozeer dat ze er niet meer is. Het is vooral het verdriet van de laatste dagen. Als ik in de app spreek over ‘rouw gaat in vlagen’, dan heeft dat toch vooral met het gemis te maken. Het besef dat de mooie dingen, de uitstapjes, de fijne momenten die we samen deelden, tot het verleden behoren. Nooit meer met haar een terrasje pakken, nooit meer met haar naar een museum of naar het tuincentrum, nooit meer een wandelingetje maken, een autotochtje maken, nooit meer haar meenemen naar huis (waarbij ze keer op keer zei: ‘Ben ik hier al een keer geweest?’). Nooit meer haar lofzang over de mooie groene omgeving ('Niemand in Nederland weet hoe mooi het hier is!'), over de huizen die allemaal een inpandige voordeur hebben ('Zo handig, dat hebben ze niet waar ik vandaan kom!').
Opluchting voel ik ook, omdat ik besef dat – hoezeer ze ook genoot van de bezoekjes en de uitstapjes – ze in wezen ongelukkig was. Ze heeft deze fase van dementie nooit gewild. Daar is ze altijd heel duidelijk over geweest. Ze heeft in een eerder stadium de Levenseindekliniek ingeschakeld, maar te lang gewacht met handelen, zodat het moment voorbij was.
De opluchting dat haar verder lijden bespaard is, naast het verdriet om haar aftakeling en het gemis om de mooie dingen, maakt dat rouw zo’n complexe mengeling van emoties is. Het zij zo.
5 juli 2021
